Category Archives: Αστέρης Μαυρουδής, Το διήγημα

(…) Τι μπορεί τελικά να καλύπτει ο όρος διήγημα; Υπάρχει μια σύγχυση στην οριοθέτηση των ειδών. Παράδειγμα είναι ο «Λουκής Λάρας» που άλλοτε αναφέρεται ως νουβέλα, άλλοτε ως «πρωτότυπον μυθιστόρημα» και άλλοτε ως διήγημα. Ποιο ρόλο μπορεί να παίζει η έκταση ενός λογοτεχνήματος; Από μόνο του το στοιχείο της έκτασης είναι σοβαρό διαφοροποιητικό στοιχείο; Ο Ροΐδης όταν κάνει κριτική το 1896 και κατακρίνει τους Έλληνες πεζογράφους δεν βλέπει παρά ποσοτικές σχέσεις «…ουδ’ ελλείπουσι βεβαίως και οι γράφοντες εκτενέστερα διηγήματα, καλούμενα διά τούτο μυθιστορήματα», (Μουλλάς 2006: μα), (Ροΐδης: 354). Επίσης ο Αριστείδης Κουρτίδης είναι κατηγορηματικός και αόριστος «Εις τους νεωτέρους χρόνους το μυθιστόρημα ούτε ως προς τον σκοπόν, ούτε ως προς τα μέσα διαφέρει από το διήγημα, διαφέρει μόνον κατά την έκτασιν ή την πλοκήν», όμως αυτό συμβαίνει και στις άλλες χώρες και υπάρχουν προβλήματα πολλαπλής ορολογίας, όπως στη Γαλλία (nouvelle, count) η στην Αγγλία (short story, long short story, short novel), Gillespie, (1967:117-127) Αμέτρητες μελέτες διαπιστώνουν τη δυσκολία αν όχι την αδυναμία ενός τέτοιου ορισμού. 

Ποια λοιπόν είναι η ουσία του διηγήματος; Η ίδια η ιστορία επέβαλε ένα είδος και η ίδια καθόρισε και τη μορφή, το περιεχόμενο και τις λειτουργίες του. Μας καλύπτει ο ορισμός ότι διήγημα είναι η αφήγηση, τις περισσότερες φορές, σύντομη μιας περιπέτειας συνήθως πρόσφατης και παρουσιασμένης ως πραγματικής, που κινεί το ενδιαφέρον με τον απροσδόκητο χαρακτήρα της; Ορισμός, επίσης, όπως ο επόμενος κρύβει κινδύνους: Διήγημα είτε μικρό είτε μεγάλο είναι το είδος λογοτεχνικού πεζού λόγου που δημιουργήθηκε με τη φαντασία και έχει σκοπό με αφήγηση να μας παρουσιάσει πράξεις που έγιναν, χαρακτήρες, αντιπροσωπευτικούς τύπους κοινωνικών ομάδων ή εποχών (Μουλλάς 2006: μγ). 

Στο διαγωνισμό της Εστίας δεν ήταν ξεκάθαρο τι εννοούσαν με τον όρο διήγημα. Το μόνο που αναφερόταν ήταν η έκταση και οι περισσότερες συμμετοχές ήταν μικρής έκτασης. Η διατύπωση πως τα θέματα έπρεπε να είναι παρμένα από το Μεσαίωνα ή την αρχαία εποχή πιο πολύ συνάδει με το ιστορικό μυθιστόρημα και τη σύγχρονη εποχή, που παραπέμπει σε σύγχρονο ρεαλισμό. Παρά την ασάφεια της Εστίας, τα διηγήματα που γράφτηκαν είχαν ξεχωριστή φόρμα (αυτή του διηγήματος) και παραδοσιακά πλαίσια, και τα δύο νεοτερισμοί. Άρχισε λοιπόν μια παραγωγή διηγημάτων που τα επόμενα χρόνια πέρασε κατά πολύ την παραγωγή των μυθιστορημάτων (Beaton 1996: 105). Στοιχεία για το τι εννοούσε η Εστία ως διήγημα περιέχονται σε μια απάντηση σε διαγωνιζόμενο : «Το διήγημά σας ελήφθη και ανεγνώσθη ευχαρίστως. Κύριο προσόν αυτού είναι η ζωηρότης των διαλόγων, η λιτή ακρίβεια των περισσότερων περιγραφών και η αφελής απεικόνιση των χαρακτήρων, ενιαχού άτεχνων αλλά πάντοτε χαριεστάτων γραμμών. Φαίνεται ότι το πλείστον ελήφθη εκ του αληθούς και αυτό επιτυχώς διετυπώθη, αλλ’ ότι δεν είδετε και ηθελήσατε να μαντεύσετε, να πλάσετε, αυτό είναι άχρουν, ψευδές» (Μουλλάς 2006: μζ).

Στο διήγημα η πραγματικότητα είναι στο προσκήνιο αλλά κομματιασμένη σε ατομικές μαρτυρίες: Υπάρχει στροφή από τη γενική στην τοπική ιστορία, στην ντοπιολαλιά και στην αποτύπωση της παράδοσης. Ο Παλαμάς λέει για το διήγημα: «Μακριά από τη λέπρα των γενικοτήτων… πρόσωπα, όχι δόγματα, εικόνες όχι φράσεις, κουβέντες, όχι κηρύγματα, διηγήματα όχι αγορεύσεις», ενώ o Παπαδιαμάντης μιλά για «βαθείαν των πραγμάτων μελέτη» (Μουλλάς 2006: μη). Η κριτική που έκανε ο Κ. Θ. Δημαράς στον Αλ. Παπαδιαμάντη και σε άλλους διηγηματογράφους βασίζεται πράγματι σε επαναλαμβανόμενα στερεότυπα. Δεν διευκρινίζεται όμως αν αυτά τα στερεότυπα έχουν να κάνουν με την οργάνωση του λογοτεχνικού κόσμου του Παπαδιαμάντη ή με την ιδεολογική ανάγνωση και την ιστοριογραφική οπτική του κριτικού. Ο κριτικός μιλάει για συντηρητικό όραμα που καθηλώνει το άνοιγμα προς εθνικό εκσυγχρονισμό. Τέτοιες θέσεις αντί να οδηγήσουν στο διαυγή προσδιορισμό του διηγήματος και των ιδιομορφιών του συντείνουν στην αύξηση της σύγχυσης των μελλοντικών ερευνητών, όπως αναφέρει ο Αλ. Ζήρας (Πολίτου-Μαρμαρινού, 1979:50).

Ο Poe συγκρίνει την εντύπωση που δίνει ένα διήγημα μ’ αυτήν που μπορεί να προσφέρει ένας πίνακας υψηλής τέχνης, ενώ ο H. James λέει ότι στο διήγημα αποτυπώνονται εικόνες της εποχής μέσα σε μικρό χωρικό πλαίσιο. Ο Hemingway παρουσιάζει το διήγημα ως παγόβουνο του οποίου μόνο ένα μέρος βρίσκεται έξω από το νερό ορατό. Το ίδιο λέει και ο Ψυχάρης παρομοιάζοντας το διήγημα με πηγάδι με μεγάλο βάθος και μικρό στόμιο. Μιλούν και οι δύο δηλαδή για μια προσχεδιασμένη εντύπωση, η οποία λανθάνει πίσω από κάθε λέξη, πίσω από τα κείμενα κάθε διηγήματος. Αυτό το στοιχείο δίνει μια διεισδυτικότητα στο διήγημα που δεν υπάρχει στο μυθιστόρημα. Υπάρχει δηλαδή ένα πλέξιμο συντομίας και εμβάθυνσης (Πολίτου-Μαρμαρινού, 1979:121). 

Ποια, τελικά, λοιπόν είναι η δομή ενός διηγήματος;

Το διήγημα έχει μια αφηγηματική δομή η οποία εμπεριέχει μια αιφνίδια ανατροπή.

Έχει έναν κύριο ήρωα και ένα κορυφαίο γεγονός.

Εμπεριέχει την αφηγηματική οικονομία (ο Poe λέει πως πρέπει να διαβάζεται σε μια το πολύ δυο ώρες) και την μόνιμη αναζήτηση της έκπληξης και του ανοίκειου, που είναι το ζητούμενο και δομικό στοιχείο στη λογοτεχνία.

Το διήγημα δεν αναπτύσσει έναν λεπτομερή κόσμο αλλά χρησιμοποιεί την οπτική «μιας φέτας ζωής». Προτρέπει τον αναγνώστη να συμπεράνει ένα γενικότερο νόημα, μέσα από μια λιτή παρουσίαση, χρησιμοποιώντας δικές του εικασίες και εμπειρίες (Πολίτου-Μαρμαρινού, 1979:492).

Οι χαρακτήρες είναι διαμορφωμένοι και αποκαλύπτονται σε αντίθεση με το μυθιστόρημα στο οποίο αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της αφήγησης. Γίνεται συμπίεση δεδομένων σε μια φέτα ζωής και έτσι από ασήμαντες λεπτομέρειες η εικόνα της ζωής γίνεται πειστική και πιο έντονη.

Η έκτασή του προτρέπει σε πολυμορφία και πειραματισμούς σε θεματικές αναζητήσεις, μείξη ειδών και συνομιλία με άλλα είδη και άλλα διηγήματα (Πολίτου-Μαρμαρινού, 1979:537).

(…)

[…] το μυθιστόρημα μπορεί να είναι με το αιματάκι του, αλλά το διήγημα πρέπει να είναι καλοψημένο. Το μυθιστόρημα πάντα παχαίνει, αλλά το διήγημα έχει ακριβώς τις θερμίδες που χρειάζονται. Το μυθιστόρημα, αφού το ανοίξεις, διατηρείται μια χαρά στο ψυγείο, το διήγημα όμως πρέπει να καταναλωθεί αμέσως. Το μυθιστόρημα έχει συντηρητικά, το διήγημα είναι πλούσιο σε φυτικές ίνες. Το μυθιστόρημα δεν παθαίνει τίποτα αν το ξαναζεστάνεις, αντίθετα το διήγημα –παραφράζοντας την ταινία– «Το τηγανίζεις μονάχα μια φορά». Το μυθιστόρημα είναι βαρύ φαγητό που φέρνει καούρες, το διήγημα κρύο πιάτο ζαρζαβατικής πολυπραγμοσύνης. Το μυθιστόρημα σε χορταίνει, το διήγημα σου ανοίγει την όρεξη». Φερνάντο Ιγουασάκι

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Αστέρης Μαυρουδής, Το διήγημα (χρηστική εισαγωγή), Ενδυμίων, 2014

Πίνακες: Claudio Martinengo